تحلیلی بر اصالت زاگرسی روایت «کاوه و ضحّاک»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران

چکیده

«کاوه و ضحّاک» روایتی اسطوره‌ای در فرهنگ و ادب کردی است که در ادب فارسی بیشتر با نام «فریدون و ضحّاک» شناخته است. این عنوان متفاوت، گویای تفاوت‌های بنیادین در ساختارها و درونمایه‌های دو روایت هم هست و نشان می‌دهد که روایت‌ها در دو اقلیم جدا از هم تکامل یافته‌اند. این روایت اسطوره‌ای از دیدگاه‌های مختلفی بررسی شده که پاره‌ای از این بررسی‌ها به زمان و مکان شکل‌گیری آن می‌پردازد. در این باره دو رویکرد وجود دارد: نخست رویکرد تاریخی که آن را بازگوکنندۀ سقوط مادها در زاگرس می‌داند؛ دوم رویکرد فرهنگی که به دلیل پیشۀ آهنگری کاوه، آن را به روزگار پیدایی شهرنشینی در دورۀ اشکانی نسبت می‌دهد. رهیافتی انضمامی در این رویکرد، مکان پیدایی روایت را خراسان می‌شناساند. جستار حاضر، به شیوۀ توصیفی تحلیلی و با دلالت‌یابی از شواهد درون‌روایی، این روایت را اسطوره‌ای (و نه تاریخی) می‌داند که از زاگرس برآمد و به جاهای مختلف، از جمله خراسان سیر کرد و در این مسیر، دگردیسی‌هایی را به خود دید و عناصر تازه‌تری را به ویژه از آیین زرتشتی پذیرفت و در پردازش نهایی، سر از شاهنامه‌ها درآورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Zagrosian Authenticity of Kāwa and Ḍaḥḥāk’s Narration

نویسنده [English]

  • Najmeddin Jabari
Assistant Professor of Persian Language and Literature, University of Kurdistan, Sanandaj, Iran
چکیده [English]

"Kāwa and Ḍaḥḥāk" is a mythological narrative in Kurdish culture and literature, which is known as "Fereidun and Ḍaḥḥāk" in Darid literature. This different heading expresses the fundamental differences in the structures and motives of these narratives and reveals that these narratives have evolved in two separate climates. This mythological narrative has been examined from different perspectives, some of them are related to the time and place of its formation. There are two perspectives in this regard: First, the historical perspective that considers it to be the narrator of the fall of the Medes in Zagros; Second, the cultural perspective that attributes Kāwa's blacksmithing to the time of the emergence of urbanization in Parthian period. A concrete approach within this perspective dates the origin of narrative back to Khorasan. This research in a descriptive-analytical method and by means of internal evidence considers this story as a mythical narrative (not historical) which growth from Zagros Mountain and traveled to different places, including Khorasan. In its course, this mythical narrative saw metamorphosis and accepted newer elements, especially from Zoroastrianism, and in the final processing, it made use of Shahnamahs.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Myth
  • Kāwa
  • Ḍaḥḥāk
  • blacksmithing
  • Zagros
  • History
فارسی:
آریا، غلامعلی (1385) آشنایی با تاریخ ادیان، چاپ پنجم، تهران: پایا.
آویشن، اشکان (1369) ضحّاک در چشم‌انداز یک تعبیر، چاپ اوّل، تهران: نگاه.
آیدنلو، سجّاد (1378) «پیشینۀ مکتوب و چندصدسالۀ برخی روایات شفاهی مردمی شاهنامه»، فرهنگ مردم، ش. 24-25، صص. 74-83.
آیدنلو، سجّاد (1388) «نکته‌هایی از روایات پایان کار ضحّاک»، کاوش‌نامه، ش. 18، صص. 9-48.
آیدنلو، سجّاد (1400الف) «کاوه یا گاوه؟»، بخارا، ش. 146، صص. 26-54.
آیدنلو، سجّاد (1400ب) «باز هم کاوه یا گاوه و نکته‌ای در روانشناسی تحقیقات شاهنامه‌شناسی»، بخارا، ش. 148، صص. 1-21.
ابن‌بلخی (1363) فارسنامه، تصحیح گای لسترانج و رینولد الن‌نیکلسون، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.
ادریسیان، غلامعلی (2019) کرد و کردستان در هزاره‌های ماقبل تاریخ و عهد باستان، ویرایش ماجد مردوخ‌روحانی، چاپ دوم، سلیمانیه: سه‌رده‌م.
اسدی توسی، علی (1354) گرشاسب‌نامه، تصحیح حبیب یغمایی، چاپ دوم، تهران: طهوری.
امیدسالار، محمود (1362) «ضحّاک پسر مرداس یا ضحّاک آدمخوار؟» ایران‌نامه، ش. 6، صص. 329-338.
امیدسالار، محمود (1390) «آشفته‌بازار ادبیات فارسی» تجربه، ش. 79، صص. 23-24.
اوستا (1385) گزارش جلیل دوستخواه، چاپ دهم، تهران: مروارید.
بلعمی، ابوعلی (1353) تاریخ بلعمی، تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: زوّار.
بهار، مهرداد (1376) جستاری چند در فرهنگ ایران، چاپ سوم، تهران: فکر روز.
بهار، مهرداد (1377) از اسطوره تا تاریخ، چاپ دوم، تهران: چشمه.
بهار، مهرداد (1381) پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ چهارم، تهران: آگه.
بهرامی، بهمن (2011) آیین یارسان در ارتباط با ادیان باستان ایران با تأکید بر میترائیسم، اربیل: وزارت روشنبیری و لاوان.
پهلوان، چنگیز (1389) «بررسی روایات مربوط به ضحّاک و گاو برمایه در متن‌های ایرانی» نامۀ فرهنگستان، ش. 43، صص. 107-128.
پورداود، ابراهیم (1377) یشت‌ها، چاپ اوّل، تهران: اساطیر.
پورداود، ابراهیم (1380) آناهیتا، چاپ اوّل، تهران: دنیای کتاب.
علی‌پورمند، حسن و محمود طاووسی (1389) «ایزدبانوی آب، آناهیتا»، کتاب ماه هنر، ش. 143، صص. 36-47.
تفضّلی، احمد (1377) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، چاپ دوم، تهران: سخن.
تقی‌زاده، سیّدحسن (1362) «مقام فردوسی و اهمیّت شاهنامه»، سخنرانی‌های هزارۀ فردوسی در کنگرۀ 1313،  تهران: دنیای کتاب، صص. 43-135.
جمال­الدّین اصفهانی (1362) دیوان، تصحیح حسن وحیددستگردی، چاپ دوم، تهران: سنایی.
جنیدی، فریدون (1358) زندگی و مهاجرت نژاد آریا بر اساس روایات ایرانی، چاپ اوّل، تهران: بلخ.
جنیدی، فریدون (1380) «تو را با نبرد دلیران چه کار؟» در بیژن‌نامه از ایرج وامقی، چاپ اوّل، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، صص. 294-312.
جوادی، جواد (1370) فریدونیان، ضحّاکیان و مردمیان، چاپ اوّل، تهران: مؤلّف.
حسین‌زاده، حمزه (1384) ضحّاک از اسطوره تا واقعیت، چاپ اوّل، تهران: ترفند.
حسینی، سیّدآرمان (1400) شاهنامۀ فردوسی و منظومه‌های پهلوانی گورانی، تهران: تمثال.
حصوری، علی (1388) سرنوشت یک شمن (از ضحّاک به اودن)، چاپ اوّل، تهران: چشمه.
خاقانی، افضل‌الدّین (1374) دیوان، تصحیح ضیاءالدّین سجّادی، چاپ پنجم، تهران: زوّار.
خالقی‌مطلق، جلال (1399) فردوسی و شاهنامه‌سرایی، چاپ اوّل، تهران: فرهنگستان.
خطیبی، ابوالفضل (1379) «بازهم ماجرای ضحّاک ماردوش»، کتاب ماه هنر، ش. 25 و 26، صص. 56-58.
خطیبی، ابوالفضل (1400) «دربارۀ اصالت تلفّظ کاوه: نقدی بر جستار کاوه یا گاوه»، بخارا، ش. 147، صص. 537-545.
دریایی، تورج (1382) «کاوۀ آهنگر: صنعتگری هند و ایرانی؟» ترجمۀ عسکر بهرامی، معارف، دورۀ بیستم، ش. 1، صص. 74-84.
دوستخواه، جلیل (1370) «کاوۀ آهنگر به روایت نقّالان»، ایران‌نامه، ش. 37، صص. 122-144.
دیاکونوف، ایگور میخائیلوویچ (1345) تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
رحیمی، مصطفی (1369) تراژدی قدرت در شاهنامه، چاپ اوّل، تهران: نیلوفر.
زرّین‌کوب، عبدالحسین (1383) نامورنامه دربارۀ فردوسی و شاهنامه، چاپ دوم، تهران: سخن.
زند، زاگرس (1400) «دربارۀ پیشنهاد گاوه به جای کاوه»، فصلنامۀ پاژ، ش. 43، صص. 29-39.
سرخوش، فائقه (1389) اسطورۀ زمین و آسمان، چاپ اوّل، تهران: ترفند.
سرکاراتی، بهمن (1378) سایه‌های شکارشده، چاپ اوّل، تهران: قطره.
سعیدی سیرجانی (1369) ضحّاک ماردوش، چاپ سوم، تهران: نشر نو.
شاملو، احمد (1369) «حقیقت چقدر آسیب‌پذیر است» آدینه، ش. 47، صص. 6-11.
شایست نشایست (1369) ترجمۀ کتایون مزداپور، چاپ اوّل، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شایگانفر، حمیدرضا (1391) «ژرف‌ساخت داستان جمشید، ضحّاک و فریدون از منظر اسطوره‌شناختی»، مسیحای پارسی (هم‌اندیشی هزارمین سال سرایش شاهنامه)، چاپ اوّل، تهران: جهاد دانشگاهی، صص. 8-17.
شمس، اسماعیل (1393) فولکلور و تاریخ کرد، چاپ اوّل، قم: مؤسّسۀ تاریخ علم و فرهنگ.
صفا، ذبیح‌الله (1333) حماسه‌سرایی در ایران، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
صفریان، کامل و سیّده‌زهرا سجّادی (1389) جشن دیوه‌زناو (کهن‌ترین جشن سکنۀ زاگرس)، چاپ اوّل، سنندج: تافگه.
ضیمران، محمّد (1379) گذار از جهان اسطوره به فلسفه، چاپ اوّل، تهران: هرمس .
غزّالی، محمّد (1380) کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیوجم، چاپ نهم، تهران: علمی و فرهنگی.
فردوسی (1386) شاهنامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، چاپ اوّل، تهران: مرکز دائره‌المعارف اسلامی.
فرزانه، محسن (1369) سیری در شاهنامه (اندر کشف رمز ضحّاک)، چاپ اوّل، تهران: به‌نشر.
فرنَبغ دادَگی (1380) بندهش، گزارش مهرداد بهار، چاپ دوم، تهران: توس.
قائمی، فرزاد (1394) «تحلیل تطبیقی اسطورۀ ضحّاک ماردوش» پژوهشنامۀ ادب حماسی، ش. 19، صص. 27-65.
قرشی، امان‌الله (1380) آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، چاپ اوّل، تهران: هرمس.
قلیزاده، خسرو (1389) «ضحّاک مار گرگسان در اساطیر ایرانی» پیک نور، ش. 1، صص. 78-102.
کریستن‌سن، آرتور (1387) کاوۀ آهنگر و درفش کاویانی، ترجمۀ منیژه احدزادگان آهنی، چاپ دوم، تهران: طهوری.
کریمر، ساموئل (1385) الواح سومری، ترجمۀ داود رسائی، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
کزّازی، میرجلال‌الدّین (1372) رؤیا، حماسه، اسطوره، چاپ اوّل، تهران: مرکز.
کزّازی، میرجلال‌الدّین (1388) مازهای راز، چاپ سوم، تهران: مرکز.
کهریزی، خلیل (1399) «انگاره‌ای دیگر دربارۀ کاوۀ آهنگر» جستارهای تاریخی، ش. 22، صص. 1-15.
کوهن، دانیل (1382) خرافه‌پرستی و جادوگری، ترجمۀ علیرضا تهرانی، چاپ اوّل، تهران: پیک فرهنگ.
کویاجی، جی.سی. (1353) آیین‌ها و افسانه‌های ایران و چین باستان، ترجمۀ جلیل دوستخواه، چاپ اوّل، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
کیوان، مصطفی (1349) «زاگرس: ریشه و معنی آن»، یغما، ش. 267، صص. 558-559.
گیرشمن، ر. (1372) ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمّد معین، چاپ نهم، تهران: علمی و فرهنگی.
لطفی‌نیا، حیدر (1388) حماسه‌های قوم کرد، چاپ اوّل، تهران: سمیرا.
مالمیر، تیمور (1386) پند پنهان شاهنامه، چاپ اوّل، سنندج: دانشگاه کردستان.
مترجم، عبّاس (1376) «سبک‌شناسی مُهرهای ایران در عصر آهن»، میراث فرهنگی، ش. 17، صص. 56-61.
مرتضوی، منوچهر (1372) فردوسی و شاهنامه، چاپ سوم، تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مزداپور، کتایون (1376) «ضحّاک و فریدون»، سخنواره (یادنامه پرویز ناتل‌خانلری)، به کوشش افشار و رویمر، چاپ اوّل، تهران: توس، صص. 633-645.
مصباح، بیتا (1396) «بن‌مایه‌های کهن‌اسطورۀ ضحّاک در ایران براساس نقوش روی مُهر دورۀ عیلامی (هزارۀ سوم قبل از میلاد)»، باغ نظر، ش. 56، صص. 43-56.
مصطفی‌رسول، عزّالدّین (1379) پژوهشی در فولکلور کردی، ترجمۀ عرفان صاحبی، چاپ اوّل، ارومیه: صلاح‌الدّین ایّوبی.
مفتی‌زاده، احمد (2017) «افسانۀ کاوۀ آهنگر و ضحّاک» در:
موسوی، سیّدکاظم و اشرف خسروی (1388) «کاوه، آهنگری فرودست یا خدایی فرودآمده؟» بوستان ادب، ش. 55، صص. 147-160.
مهاجرانی، عطاءالله (1376) گزند باد، چاپ سوم، تهران: اطّلاعات.
نامۀ سرانجام (1375) گزارش صدیق صفی‌زاده، چاپ اوّل، تهران: هیرمند.
نوری، احسان (1333) تاریخ ریشۀ نژادی کرد، بی‌جا.
نولدکه، تئودور (1357) حماسۀ ملّی ایران، ترجمۀ بزرگ علوی، چاپ سوم، تهران: سپهر.
نیبرگ، ساموئل (1383) دین‌های ایران باستان، ترجمۀ سیف‌الدّین نجم‌آ‌بادی، چاپ اوّل، کرمان: دانشگاه کرمان.
نیکیتین، واسیلی (1366) کرد و کردستان، ترجمۀ محمّد قاضی، چاپ دوم، تهران: نیلوفر.
هارپر، پرودنس (1369) «گرز گاوسر در ایران پیش از اسلام» ترجمۀ امید ملّاک‌بهبهانی، فرهنگ، ش. 7، صص. 381-402.
همدانی، محمّد (1375) عجایب‌نامه، ویرایش جعفر مدرّس‌صادقی، چاپ اوّل، تهران: مرکز.
هینلز، جان (1381) شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، چاپ هفتم، تهران: چشمه.
 
کوردی:
ئیسماعیل‌پوور، ئیبراهیم (1396) خه‌می خاک، چاپی یه‌که‌م، سه‌قز: گوتار.
جاف، خوسره‌و (2009) درۆیه کاوه‌ زووحاکی نه‌کوشتووه‌، چاپی یه‌که‌م، هه‌ولێر: ئاراس.
هه‌ژار، عبدالرّحمن شرفکندی (2001) بۆ کوردستان، چاپی چواره‌م، هه‌ولێر: ئاراس.