تحلیل اسطوره‌شناختی شش حکایت‌ از آیین‌های گاه‌شماری کُردی در بین ایل‌های سنجابی، کلهر و گوران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران.

چکیده

گاه‌شماری شفاهی کُردی، یکی از کهن‌ترین مظاهر فرهنگ و تمدن کُردها است که حکایت‌ها و آیین‌های ویژۀ آن در پیوند با اساطیر و ادیان باستانی ایران قرار می­گیرد. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و میدانی، به بررسی و تحلیل اسطوره‌شناختی گاه‌شماری کُردی و آیین‌های آن میان ایل‌های: سنجابی، کلهر و گوران می‌پردازد. برایند تحقیق گویای آن است که گاه‌شماری شفاهی کُردی عمیقاً تحت ‌تأثیر عقاید فتیشیزم، میتراییسم، زرتشتی و عقاید رایج در بین‌النهرین است. در این گاه‌شماری، سال، سیصد و شصت روز و چهار فصل دارد؛ اما به ‌دلیل اهمیت فصل بهار برای مردمان روستایی، بیشتر آیین‌ها مختص این فصل است؛ به‌ویژه آغاز بهار که مصادف با پانزدهم بهمن‌ماه تقویم جلالی است. آیین پختن «په‌پیـ̌ـگ» در روز اول بهار در پیوند با فتیشیزم و فرّه، باور به مادر اول بهار مرتبط با دوران مادرتباری، حکایت پسر صیاد، بازتولید ایزد نباتی شهیدشونده، حکایت شه‌و گا حیول در ارتباط با عقاید مهری و حکایت که‌له ‌وا، تکرار مبارزۀ وای نیک و وای بد است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Mythological Analysis of Kurdish Chronology Rituals: A Study of Six Stories from the Sanjābi, Kalhor, and Gorān Tribes

نویسنده [English]

  • zahra jamshidi
Assistant Professor in Persian Language and Literature, Hakim Sabzevari University, Sabzevar, Iran.
چکیده [English]

The Kurdish oral chronology of Kermanshah represents one of the oldest manifestations of Kurdish culture and civilization of the people, with its specific stories and rituals closely linked to ancient Iranian myths and religions. The present study employs a descriptive, analytical, and field-based approach to examine the mythological aspects of Kurdish chronology and its associated rituals among the Sanjābi, Kalhor, and Gorān tribes. The finding indicated that Kurdish oral chronology is heavily influenced by fetishism, Mithraism, Zoroastrianism, and shared beliefs in Mesopotamia.  Within this chronology, the year consists of three hundred sixty days and four seasons; however, due to the importance of spring for rural communities, most rituals are specific to this season. Notably, the beginning of spring coincides with the 15th of Bahman in the Jalali calendar.  The ritual of cooking "Pa peg" on the first day of spring is associated with fetishism and Farrah. Additionally, the belief in the mother of the first spring reflects the era of matriarchy; the story of the Kore Seyāy symbolizes the resurrection of the martyred Vegetation god; the tale of Shave Gā Huyl, is connected to Mehri beliefs; and the story of Kale vā, embodies the ongoing struggle between vāye nik and vāye bad.

کلیدواژه‌ها [English]

  • mythology
  • popular culture
  • Kurdish chronological stories
  • rituals
آیدنلو، سجاد (1397). «سابقه و سبب برگزاری سیزده‌بدر در سنت‌های ایرانی»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال 6، ش. 20، صص. 168-135.
اسدیان خرم‌آبادی، محمد (1358). باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، چاپ اول، تهران: مرکز مردم‌شناسی ایران.
اشرف‌زاده، رضا (1389). «وایه ایزد آرزوها»، ادبیات و زبان‌ها: ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی مشهد)، ش. 28. صص. 16-7.
افشار، ایرج (1381). کرمانشاهان و تمدن دیرینۀ آن، چاپ دوم، تهران: نگارستان کتاب.
ایوبیان، عبیدالله (1343). «تقویم محلی کردی»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شمارۀ 69. صص. 208-179.
بهار، مهرداد (1373). جستاری چند در فرهنگ ایران، چاپ اول، تهران: فکر روز.
______ (1384). از اسطوره تا تاریخ، چاپ چهارم، تهران: چشمه.
______ (1386). پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ ششم، تهران: آگه.
تفضّلی، احمد (1391). مینوی خرد، چاپ دوم، تهران: توس.
جلالی نائینی، محمدرضا (1385). گزیدۀ سرودهای ریگ‌ودا، با پیشگفتار تاراچند، چاپ سوم، تهران: نقره.
دادگی، فرنبغ (1369). بندهشن، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.
دوشن گیمن، ژاک (1385). دین ایران باستان، ترجمۀ رؤیا منجم، چاپ اول، تهران: علم.
رستگار فسایی، منصور (1383). پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رضی، هاشم (1379). حکمت خسروانی، تهران: بهجت.
______ (1380). پژوهشی در گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان، تهران: بهجت.
روح‌الامینی، محمود (1368). مبانی انسان‌شناسی، تهران: عطار.
سعیدیان، عبدالحسین (1377). سرزمین و مردم ایران، تهران: علم و زندگی.
سلطانی، محمدعلی (1373). جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان، ج2، تهران: سها.
سیپک، ییری (1389). ادبیات فولکلور ایران، ترجمۀ محمد اخگری، تهران: سروش.
شایست ناشایست (1369). ترجمۀ کتایون مزداپور، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شعاعی، مالک (1387). گاه‌شماری در فرهنگ کردی، ایلام: گویش.
_______ (1395). «فصل بهار و مناسبت‌های آن در تقویم کردی»، فرهنگ و ادبیات عامه، سال 4، ش.  7، صص. 171-149.
شعاعی، مالک؛ ابراهیمی جویباری، عسکری (1402). «نوروز و مناسبت‌های آن در میان کردها (با تکیه بر پیشینۀ تاریخی و رسوم مردم ایلام)»، ادبیات و زبان‌های محلی ایران‌زمین، سال 13، ش.  1، صص. 119-93.
شیمل، آنه ماری (1389). راز اعداد، ترجمۀ فاطمه توفیقی، قم: دانشگاه ادیان و مذهب.
صمدی، مهرانگیز (1367). ماه در ایران از قدیمی‌ترین ایام تا ظهور اسلام، تهران: علمی و فرهنگی.
فره‌وشی، بهرام (2535). جهان فروری، تهران: بزرگ‌زاده.
قائمی، فرزاد (1391). «اسطورۀ نبرد مهر و گاو نخستین و ارتباط آن با ابزار نمادین و گرز گاوسر»، ادب­پژوهی، ش.  21، صص. 110-89.
قلی‌زاده، خسرو (1392). دانش‌نامۀ اساطیری جانوران و اصلاحات وابسته، تهران: پارسه.
کزازی، میرجلال‌الدین (1392). نامۀ باستان ج1، تهران: سمت.
مجتبایی، فتح‌الله (1353). شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان، تهران: انجمن فرهنگی ایران باستان.
محجوب، محمدجعفر (1387). ادبیات عامیانۀ ایران (مجموعه مقالات دربارۀ افسانه‌ها و آداب‌ورسوم مردم ایران)، به کوشش حسن ذوالفقاری، چاپ سوم، تهران: چشمه.
مکری، محمد (1333). عشایر کرد: ایل سنجابی، تاریخچه، جغرافیا، تیره‌ها، تهران: دانش.
وکیلی، شروین (1395). اسطوره‌شناسی ایزدان ایرانی، چاپ اول، تهران: شورآفرین.
هینلز، جان راسل (1387). شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، چاپ سوم، تهران: چشمه.
یاحقی، محمدجعفر (1391). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
یشت‌ها (1381). به کوشش ابراهیم پورداوود، ج1 و 2، تهران: اساطیر.