تأملی بر خاستگاه روایت «منیجه و بیژن» کردی و «بیژن و منیژه» فردوسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی (گرایش حماسی)، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

2 استادیار زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

چکیده

«منیجه و بیژن» روایتی حماسی در فرهنگ و ادب کُردی است که در ادب فارسی با عنوان «بیژن و منیژه» شناخته می‌شود. این عنوان تقریباً مشابه، نشان از اشتراکات بسیار و اختلافات اندک در ساختار و درونمایۀ روایت‌ها دارد و گواهی می‌دهد که منشأ هر دو روایت یک جغرافیای واحد است که بعدها در دو حوزۀ جدا تکامل یافته‌اند. این داستان حماسی از دیدگاه‌های مختلفی بررسی شده؛ امّا کمتر به بررسی زمان و مکان پیدایی آن پرداخته شده است. در مورد زمان پیدایی آن دو نظر وجود دارد: نخست، زمان پیدایی روایت را به دوره‌ای کهن و نامعلوم، و دیگری به دورۀ پس از میلاد مسیح برمی‌گرداند. در مورد مکان پیدایی نیز، برخی آن را جزو ادبیات تیول گرگان و مرو، و برخی دیگر مربوط به نهاوند و حوزۀ زاگرس می‌دانند. جستار حاضر به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با دلالت‌یابی از شواهد درون‌روایی، اصل این داستان را مربوط به دوره‌ای کهن و نامعلوم می‌داند که از کُردستان برآمد و به جاهای مختلف، از جمله خراسان و ارمنستان‌ سیر کرد و در این مسیر، دگردیسی‌هایی به خود دید و در پردازش نهایی سر از شاهنامه‌ها درآورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Exploring the Origins of the Kurdish "Manijeh and Bizhan" and Ferdowsi's "Bizhan and Manizheh"

نویسندگان [English]

  • Farhad Parmouz 1
  • Abdullah Toloui Azar 2
1 Ph.D. Candidate in Persian Language and Literature, Urmia University, Urmia, Iran.
2 Assistant Professor in Persian Language and Literature, Urmia University, Urmia, Iran.
چکیده [English]

"Manijeh and Bizhan" is an epic narrative rooted in Kurdish culture and literature, recognized in Persian literature as "Bizhan and Manizheh." The similarity in titles reflects numerous parallels in the structure and themes of the narratives, suggesting that both originated from a shared geographic context before evolving in distinct cultural spheres. While this epic has been examined from various perspectives, there has been limited focus on the temporal and geographical context of its emergence. Scholars propose two primary theories regarding its origin: one posits that the narrative dates back to an ancient and indeterminate period, while the other suggests a post-Christian era origin. Regarding its geographical roots, some scholars associate it with the literature of the Gorgan and Merv provinces, whereas others link it to Nahavand and the Zagros region. This essay employs a descriptive-analytical approach, utilizing introspective evidence to argue that the origins of this narrative are indeed tied to an ancient and unknown period in Kurdistan. It further contends that the story traversed various regions, including Khorasan and Armenia, undergoing transformations before its final adaptation in the Shahnameh.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bizhan
  • Manijeh
  • Manizheh
  • Kurdish Sahanameh
  • Ferdowsi's Shahnameh
اسلامی‌ندوشن، محمّدعلی (1351)، داستان داستان­ها: رستم و اسفندیار، تهران: انجمن آثار ملّی.
بویس، مری (1374)، تاریخ کیش زرتشت، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران: توس.
بهار، مهرداد (1377) از اسطوره تا تاریخ، چاپ دوم، تهران: چشمه.
بهرامی، ایرج (1386)، «نقدی و نظری بر شاهنامۀ کُردی»، جهان کتاب، ش. 218-219، صص. 20-19.
پرموز، فرهاد (1392)، مقایسۀ شاهنامۀ فردوسی و شاهنامۀ کوردی (دستنویس تولّد جهانگیر و جنگ‌نامۀ ایران و تورانیان) از نظر محتوا، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، کرماشان: دانشگاه رازی.
پرموز، فرهاد (1394)، بررسی تطبیقی شاهنامۀ کُردی با شاهنامۀ فردوسی، دانشگاه کُردستان، همایش ملی کرد و فرهنگ و ادب ایرانی و اسلامی.
پرموز، فرهاد (1401)، بررسی شخصیّت بیژن در شاهنامۀ کوردی (داستان منیجه و بیژن) و شاهنامۀ فردوسی، رسالۀ دکتری، ارومیه، دانشگاه ارومیه.
تفضّلی، احمد (1376)، تاریخ ادبیّات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.
جبّاری، نجم‌الدیّن و فرهاد پرموز (1395)، «بررسی سبک‌شناختی داستان تولّد جهانگیر و جنگ‌نامۀ ایران و تورانیان»، پژوهشنامۀ ادبیات کُردی، ش. 2، صص. 60-33.
جبّاری، نجم‌الدیّن (1402)، «تحلیلی بر اصالت زاگرسی روایت کاوه و ضحّاک»، پژوهشنامۀ ادبیات کُردی، ش. 15، صص. 60-43.
چمن‌آرا، بهروز (1390)، «درآمدی بر ادب حماسی و پهلوانی کُردی با تکیه بر شاهنامۀ کُردی»، جستارهای ادبی، ش. 172، صص. 149-119.
حسینی فسائی، حاج میرزا حسن (14-1313)، فارس‌نامۀ ناصری، ج 2، تهران: دنیای کتاب.
حمیدیان، سعید (1383)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، چاپ دوم، تهران: ناهید.
خالقی‌مطلق، جلال (1381)، «بیژن شاهنامه کیست و نهاد تاریخی او چیست؟»، ترجمۀ حبیب برجیان، نامۀ پارسی، ش.  27، صص. 190-185.
------------ (1369)، «بیژن و منیژه و ویس و رامین (مقدمه‌ای بر ادبیات پارتی و ساسانی)»، ایران‌شناسی، ش.  6، صص. 298-273.
------------ (1386)، حماسه (پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی)، تهران: دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
------------ (1372)، گل رنجهای کهن (گزیدۀ مقالات دربارۀ شاهنامه)، به کوشش علی دهباشی، تهران: مرکز.
دوستخواه، جلیل (1380)، حماسۀ ایران: یادمانی از فراسوی هزاره­ها، تهران: آگاه. دوستخواه.
دیاکونوف، ایگور میخائیلوویچ (1345) تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، چاپ اوّل، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
رسم، قدرت‌اله (1388)، تحلیل عناصر داستان بیژن و منیژه، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، اراک: دانشگاه اراک.
ریاحی، محمّدامین (1390)، «افسانه­های زندگی فردوسی»، رازهای شاهنامه (جستارهایی در یادبود هزارۀ جهانی شاهنامه)، تهران: پازینه، صص. 54-35.
------------ (1375)، فردوسی، تهران: طرح نو.
زند، زاگرس (1400)، «دربارۀ پیشنهاد گاوه به جای کاوه»، فصلنامۀ پاژ، ش. 43، صص. 39-29.
سرّامی، قدمعلی (1378)، از رنگ گل تا رنج خار، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
سرکاراتی، بهمن (1378)، سایه‌های شکار شده، تهران: قطره.
سعادت، اسماعیل (1386)، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج 2، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
شریعتی، فاطمه (1392)، بررسی ساخت‌کلان داستان بیژن و منیژه شاهنامۀ فردوسی براساس الگوی لباو و والتسکی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، مشهد: دانشگاه فردوسی.
شریفی، احمد (1374)، «معرّفی شاهنامۀ کُردی»، نمیرم از این پس که من زنده­ام (مقالات کنگرۀ بزرگداشت فردوسی»، به کوشش غلامرضا ستوده، تهران: دانشگاه تهران، صص. 955-954.
---------- (1371)، «شاهنامۀ کُردی»، مجلّۀ سروه، ش. 69.
---------- (1374)، «شاهنامۀ کُردی اثری مستقل یا ترجمه­ای از شاهنامۀ فردوسی؟»، فصلنامۀ فرهنگ، ش.  16، زمستان، صص. 259-239.
صفا، ذبیح­الله (1363)، حماسه­سرایی در ایران، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
فردوسی، ابوالقاسم (1394)، شاهنامه، پیرایش جلال خالقی‌مطلق، ج 1 و 2، تهران: سخن.
کجانی‌حصاری، حجت (1390)، «موجودات موهوم در شاهنامه»، رازهای شاهنامه (جستارهایی در یادبود هزارۀ جهانی شاهنامه)، تهران: پازینه، صص. 317-291.
کریستن‌سن، آرتور (1387)، کاوۀ آهنگر و درفش کاویانی، ترجمۀ منیژه احدزادگان آهنی، چاپ دوم، تهران: طهوری.
کویاجی، جهانگیر کوورجی (1388)، بنیادهای اسطوره و حماسۀ ایران، گزارش جلیل دوستخواه، تهران: آگه.
گورانی، مصطفی بن محمود (1388)، شاهنامۀ کُردی، تصحیح ایرج بهرامی، تهران: آنا.
لطفی‌نیا، حیدر (1388)، حماسه­های قوم کُرد، تهران: سمیرا.
مبارک، وحید و توران محمّدی (1389)، «بررسی جنبه­های داستانی - حماسی هفت لشکر»، مجموعه مقالات نخستین همایش بین­المللی ادبیّات کُردی، سنندج: دانشگاه کُردستان، صص. 227-215.
مصطفی‌رسول، عزّالدّین (1379) پژوهشی در فولکلور کردی، ترجمۀ عرفان صاحبی، چاپ اوّل، ارومیه: صلاح‌الدّین ایّوبی.
مفتی، حمیرا (1386)، مقایسۀ داستان بیژن و منیژه در شاهنامۀ فردوسی و شاهنامۀ کُردی، مطالعات ایرانی، ش. 12، صص. 162-149.
نحوی، اکبر (1384)، پهلوان شنگانی، تهران: مؤسسۀ فرهنگی اهل قلم.
----- (1377)، یشت‌ها، گزارش ابراهیم پورداود، دورۀ دو جلدی، تهران: اساطیر.