معرفی و نسخه‌شناسی حماسه‌های دینی گورانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران.

2 دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

چکیده

یکی از انواع ادبی در تاریخ ادبیات کُردی، حماسه است که جایگاه ویژه‌ای در این حوزه به خود اختصاص داده است. حماسه‌سرایان کُرد در طی سده‌های گذشته، منظومه‌های دینی بسیاری را پدید آورده‌اند که اکنون دست‌نویس‌هایی از آنها به جای مانده است و در صورت معرفی‌شدن، می‌توانند مورد استفادۀ پژوهشگران حوزه‌های مختلف ادب کُردی، به‌ویژه ادب حماسی، قرار گیرند. در میان انواع حماسه‌های ادب کُردی- پهلوانی، دینی و تاریخی- حماسه‌های دینی کمتر مورد پژوهش قرار گرفته‌اند؛ منظومه‌هایی که بیشتر غزوات و جنگ‌های زمان پیامبر(ص) و یا نبردهای مصنوع یکی از نامداران اسلامی همچون حضرت علی (ع)، حمزۀ سیدالشهدا، محمّد حنفیه، خالد بن‌ولید، ضریر خزاعی و دیگر شخصیت‌های بزرگ دینی را روایت کرده‌اند. نگارندگان در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است، کوشیده‌اند نخست اطلاعاتی پیرامون حماسه و انواع آن در ادب کُردی به دست دهند، سپس منظومه‌های دینی- حماسی گورانی را که در کتابخانه‌های ایران و جهان نگهداری می‌شوند، ضمن نسخه‌شناسی، معرفی کنند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Introduction and Codicology of Gorani Religious Epic

نویسندگان [English]

  • Seyyed Arman Hosseini Abbariki 1
  • Asieh Saydi 2
1 PhD in Persian Language and Liteature, University of Shahid Madani Azarbaijan,Tabriz, Iran.
2 PhD in Persian Language and Literature, University Urmia, Urmia, Iran.
چکیده [English]

The epic has a special place in Kurdish literature; in such a way that many manuscripts of Kurdish epopee (epic poems) have been preserved today, which deserve to be introduced so that epic researchers can easily find these copies. Among different types of Kurdish epics (heroic, religious, and historical) religious epics have been less discussed; the epopees that often report the campaigns and wars of the time of the Prophet (PBUH) or the fictional battles of the renowned Islamic figures such as Hazrat Ali (PBUH), Hamzah Sheid al-Shahda, Muhammad Hanafiyah, Khaled Ibn Walid, Zarir Khazai and… have been turned into verse. In this research, the authors try to first provide information about the epic and its types in Kurdish literature and then introduce the Goran religious-epic epopees kept in the libraries of Iran and the world, along with the codicology.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kurdish Literature
  • Gorani
  • Epic
  • Religious Epopees
  • Manuscripts
الف) کتاب و مقاله
بیدکی، هادی. (1395). «کتاب‌شناسی توصیفی حماسه‌های خطّی کُردی در کتابخانه‌های ایران»، مجموعه مقاله‌های همایش شاهنامه پس از شاهنامه: بررسی سیر شاهنامه‌سرایی پس از شاهنامۀ فردوسی. به کوشش فرزاد قائمی. مشهد: به نشر، صص 67-90.
بیگ‌باباپور، یوسف. (1394). فهرست دست‌نویس‌های کُردی، ارمنی و زبان‌های باستانی (عبری، اوستایی، پهلوی) در برخی کتابخانه‌های جهان. تهران: منشور سمیر.
بیگزاده، خلیل و سمیه عرفانی. (1392). «معرفی ضریرنامۀ مُلا نورعلی ورمزیاری». ادبیات و زبان‌های محلّی ایران زمین. سال سوم، شمارۀ پنجم. صص 29-58.
جعفریان، رسول و محمّدباقر وثوقی. (1393). تاریخ خلفا و مقتل امام حسین (ع): از نسخۀ خطی کتاب‌شده در چین. تهران: علم.
چمن‌آرا، بهروز. (1395). شانامه‌ی کوردی: رووسه‌م و زووراو. کرج: مانگ.
حسینی آبباریکی، سیّد آرمان. (1394). «نگاهی به مرثیه‌های مذهبی در ادبیات کُردی: مرثیه در رثای امام حسین (ع) و شهدای کربلا». صحیفۀ اهل‌بیت. سال اوّل، شمارۀ دوم. صص 155-180.
ذوالفقاری، حسن و بهادر باقری. (1394). «مهم‌ترین ویژگی‌های افسانه‌های پهلوانی ایرانی». مطالعات فرهنگ- ارتباطات. سال شانزدهم، شمارۀ سی‌ام. صص 7-39.
رزمجو، حسین. (1381). قلمرو ادبیات حماسی ایران. 2ج. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
روضه‌الاحباب: روایتی داستانی و منظوم در مقتل امام حسین (ع). (1394). مصحح و مترجم مظهر ادوای. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
شکوفگی، حامد. (1394). «معرفی و بررسی زیغون‌نامه: حماسۀ دینی عاشقانه در قرن هشتم هجری». پیام بهارستان. سال هفتم، شمارۀ 25. صص 33-48.
شهبازی، اصغر. (1393). «حماسه‌سرایی دینی در ادب فارسی». آینۀ میراث. شمارۀ 55. صص 183-210.
صفا، ذبیح‌الله. (1363). حماسه‌سرایی در ایران. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.
فتاحی قاضی، قادر. (1344). «چند بیت کُردی: بیت محمّد حنیفه»، زبان و ادب فارسی (نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز). سال هفدهم، شمارۀ چهارم. صص 522-529.
کزّازی، میرجلال‌الدین. (1376). رؤیا، حماسه، اسطوره. چاپ دوم. تهران: مرکز.
کندوله‌ای، الماس‌خان. (1397). دیوان. مقدّمه، تصحیح و تحقیق سیّد آرمان حسینی آبباریکی. کرمانشاه: سرانه.
میکائیلی، حسین. (1394). «بیت در ادب فولکلور کُردی». پژوهشنامۀ ادبیات کُردی. سال اوّل، شمارۀ اوّل. صص 51-76.
واقدی، محمّد بن عمر. (1362). مغازی: تاریخ جنگ‌های پیامبر (ص). ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی. جلد دوم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ب) نسخه‌های خطی
جنگ ابوحنیفه با شاه روم، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 9503، کاتب: محی‌الدّین بن سید عبدالقادر، کتابت 1325ق.
 [جنگ‌نامۀ علی (ع) و طال مغربی]، دانش‌سرای عالی- کتابخانۀ میرزا عبدالعظیم‌خان قریب گرگانی، شمارۀ 191.
[جنگ‌نامۀ علی (ع) و طال مغربی]، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 9784، کتابت 1360ق.
[جنگ‌نامۀ علی (ع) و طال مغربی]، کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، به شماره بازیابی 7802-5، کتابت 1275ق. 
جنگ‌نامه امیرالمؤمنین علی (ع)، کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، به شماره بازیابی 2/24304.
جنگ‌نامه حیدر، کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، به شماره بازیابی 9498-5.
خاوران، کتابخانۀ دولتی برلین، شمارۀ Hs. or. 13922، کاتب: محمود محمّدی حکاک سنندجی، کتابت 1266ق.
[خاوران‌نامه]، کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، به شماره دست‌یابی 22127-5.
خاور زمین، کتابخانۀ دولتی برلین، شمارۀ Hs. or. 9778، کاتب: محمّدرحیم ولد کریم، کتابت 1333ق.
داستان محمد حنفیه، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 9781.
رعد جندی، کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، به شماره بازیابی 7805-5، کتابت: 1278ق.
روضه‌الاحباب [دعوای کربلا]، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 13721.
شاه مغرب زمین، کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، به شماره بازیابی 9495-5.
[ضریرنامه]، کتابخانۀ دولتی برلین، شمارۀ Hs. or. 9773، کاتب: محمّدولی بن عبدالکریم‌خان، کتابت 1343ق.
خالد بن ولید و حضرت علی (ع)، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 9782، کاتب: عبدالرحمن ابن شیخ مصطفی کلانی، کتابت 1327ق.
[خالد بن ولید و حضرت علی (ع)]، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 17680.
[خالد بن ولید و حضرت علی (ع)]، کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، به شماره بازیابی 11/9251.
غزوات فتح الخیبر، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 9777، کاتب: سید نوری ابن شیخ عبدالرحمن عازه‌بانی، کتابت 1266ق.  
فتح الخیبر، کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، به شماره بازیابی 2/9489، کتابت 1309ق.
مجموعه شعر [جنگ‌نامۀ علی (ع) و طال مغربی (127-147)]، کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، به شماره بازیابی 3/9251، کتابت 1300ق.
مجموعه شعر [خاورنامه (گ 9-126)]، کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، به شماره بازیابی 2/9251، کاتب: ملا محمّدکریم فرزند ملک‌محمّد، کتابت 1296ق.
مجموعه شعر [میرحمزه عرب]، کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، به شماره بازیابی 3/9251.
محمّد حنیفه، کتابخانۀ دولتی برلین، شمارۀ Ms. or. oct. 1173، کاتب: ولیکرم، کتابت 1317ق.
محمّد حنیفه، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 18783، کاتب: کاکه حمه پسر صالح آقا حسین، کتابت 1318ق.
میرحمزه عرب، کتابخانۀ دولتی برلین، شمارۀ Hs. or. 13922، کاتب: محمود محمّدی حکاک سنندجی، کتابت 1266ق.
میرحمزه عرب، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 9780.